Blas Wilfredo Omar Jaime jest ostatnim użytkownikiem języka chaná, od niemal 100 lat uznanego za wymarły. Dzięki nakręconemu przez Marine Zeising filmowi dokumentalnemu „Lantéc Chaná”, w którym Jaime odegrał największą rolę, odżyła pamięć o jego natywnych użytkownikach, nie istniejącym już plemieniu, niegdyś zamieszkującym argentyńskie wybrzeże.
Języka chaná nauczył się od matki. Tę zaś nauczyła babka, która wiedzę odziedziczyła po prababce i tak do wielu pokoleń wstecz, póki hiszpańscy kolonizatorzy nie dotarli nad brzeg rzeki Uruguay i nie rozpoczęli prześladować rdzennych mieszkańców kraju. Bez notatek, bez żadnych zapisków – wszystko przekazywali sobie ustnie. „Aborygeńskie nazwy były zakazane (..) a dziewczynkom, które mówiły chaná, ucinali czubki języków” – wspomina Jaime.
(Blas Jaime. Źródło: elpais.com.uy)
Blas Jaime ma 71 lat i jest dawnym mormońskim pastorem. Zgodnie z kalendarzem chaná jest już 107-latkiem. Dawniej nie chciał uczyć swojej córki języka, którego sam wypierał się latami. Jego życie zmieniło się, gdy podczas jednej z prywatnych rozmów wspomniał o swojej znajomości tego rzadkiego języka. Wiadomość ta z czasem dotarła do uszu lingwisty CONICET, Pedro Viegas Barrosa, który nie dawał wiary podobnym wyznaniom. Pomimo to wyruszył do Panamy aby spotkać się z Jaime.
Co się okazało? Słownictwo, którym posługuje się starzec pokrywa się w znaczącym stopniu z jedynym pisemnym świadectwem dotyczącym języka chaná – “Compendio del idioma de la nación chaná”, sporządzonym w 1823 roku przez Dámaso Antonio Larrañaga na podstawie rozmów ze starszyzną plemienia, utrzymującego się z rybołówstwa i wszystkiego tego, co mogła zapewnić im rzeka. W jaki sposób styl życia wpływa na język doskonale obrazują przykłady dawane przez starca. „Timú” oznacza syna, „Atá” – wodę. „Ata má” to rzeka, „Beada” – ulubione słowo Jaime – matkę, zaś „Beada á” – Ziemię.
Chaná to jeden z pierwszych języków Zjednoczonych Prowincji La Platy, w miejscu których wykształciły się Urugwaj i Argentyny, a także jeden z czterech języków rdzennej grupy Charrúa. Zamieszkiwała ona przez ponad 2 tysiące lat rejony północnej części aktualnej prowincji Buenos Aires aż po południe prowincji Santa Fe i Entre Ríos, a zatem okolice rzek Negro i Uruguay. Z końcem wieku XIX rdzennych mieszkańców zaczęło ubywać – Charrúa zniknęli, nie pozostawiając po sobie prawie żadnych śladów.
Począwszy od 2005 roku, czyli od ich pierwszego spotkania, Viegas i Jaime postanowili połączyć siły we wspólnym celu: odbudowaniu języka i kultury chaná. W 2010 roku został on włączony do Atlasu Języków Zagrożonych UNESCO. W 2014 roku dokonali kolejnego przełomowego kroku, gdy opublikowali pierwszy Słownik Hiszpańsko-Chaná i Chaná-Hiszpański.
Jaime chciałby, aby jego córka pomogła mu w rozpowszechnianiu języka. Gdy z czasem zdecydował się dawać jej lekcje, ta odmówiła, bojąc się obelg i prześladowań ze strony wrogów mniejszości tubylczych. Nie była to jedynie reakcja buntującej się nastolatki, lecz typowe zachowanie potomków ludności rdzennej, których prawa nie były uznawane przez władze Argentyny aż do roku 1994. Evangelina zmieniła jednak zdanie po tym, jak została matką. Zaczęła studiować chaná i aktualnie pomaga ojcu w organizowaniu zajęć oraz dawaniu lekcji.
Jak podkreśla Jaime, chaná to nie tylko język, lecz także sposób myślenia, stosunek do świata i szeroko pojęta kultura. „Przede wszystkim szacunek do kobiety” podkreśla mężczyzna, z pewnością mając poniekąd na myśli niepokojącą sytuację społeczną w Argentynie. W strukturze społecznej chaná panował matriarchat. Kobiety odpowiedzialne były za wydawanie osądów i przekazywanie wiedzy oraz dziedzictwa kulturowego swoim córkom. Zajmowały się przede wszystkim garncarstwem, stanowiły źródło ogniska domowego. To one decydowały o przenosinach w inne tereny. Szanowano dzieci i naturę, przede wszystkim rzeki i strumienie, będące źródłem życia.
„Lantéc Chaná” to nie tylko świadectwo Jaime, lecz również piękne zdjęcia krajobrazów Argentyny, które stanowią tło dla opowieści mężczyzny.
Autorka: Adrianna Wysocka
Źródła:
1. http://actitudcine.com/lantec-chana/
2. https://elpais.com/cultura/2017/08/03/actualidad/1501787462_132915.html
3. http://www.elpais.com.uy/informacion/chana-busca-recuperar-historia.html