It is the certainty of being punished and not the horrifying spectacle of public punishment that must discourage crime.
(Foucault, „Discipline and punish”, 1975)
Drauzio Varella, Brazylijczyk z São Paulo, z rzeczywistością więzienną zetknął się w czasie swojej ochotniczej pracy w zakładzie karnym Carandiru. Z wykształcenia lekarz, przez blisko 20 lat udzielał osadzonym pomocy medycznej, niejednokrotnie służąc im radą, opieką i wsparciem daleko wykraczającym poza zakres jego standardowych obowiązków.
„Klawisze”, druga książka z serii więziennych reportaży autora, ukazała się w Brazylii w momencie, gdy cieszył się on już znaczącą sławą. Wydany w 1999 roku „Przystanek Carandiru” został uhonorowany podwójną Nagrodą Jabuti, zyskując miano książki roku i najlepszej powieści non-fiction. Okrutne realia brazylijskiego więziennictwa ukazane zostały z perspektywy tytułowych klawiszy, osób egzystujących na co dzień w przestrzeni stanowiącej pomost między dwoma światami: rzeczywistością ludzi wolnych i rządzącym się własnymi prawami porządkiem osadzonych.
Zanurzeni w kulturze półświatka strażnicy, obserwując i niekiedy bezpośrednio partycypując w aktach przemocy i nadużyć, przechodzą niejednokrotnie swoisty proces przemiany, stopniowo adaptując się do funkcjonowania w nowej, zagrażającej przestrzeni, ale w zamian tracąc umiejętność egzystowania poza nią. Elementem, który stanowi o sile tej książki, jest nie tyle drobiazgowy i plastyczny opis epizodów z życia skazanych i strażników, co wejście na poziom przenikliwej i dogłębnej analizy przyczyn ich postępowania, reperkusji płynących z określonej strukturalizacji instytucji i, nade wszystko, zakreślenia społecznego kontekstu kształtowania się określonych patologii. Nawet w obrębie więzienia, które z założenia powinno niwelować różnice społeczne o tyle, że kara nie jest tu zależna od finansowego zaplecza więźnia, również tutaj majątek determinuje to, w jakich warunkach i jak długo skazany cierpieć będzie z powodu pozbawienia wolności. Jak słusznie zauważa autor, skuteczne rozwiązanie problemów więziennictwa to nie zaostrzenie rygoru i sukcesywne wzmacnianie aparatu opresji, ale potężne modyfikacje środowiska, które wpłynęło na wykształcenie określonych zachowań i schematów przetrwania. Przetrwania, o które już w więzieniu każdy walczy na równi, bo z zagrożeniem życia zmagają się tu tak przestępcy, jak i strażnicy.
Klawisze, eksponowani na okrucieństwo i pozbawieni koniecznego wsparcia, pod wpływem zewnętrznej presji uciekają się do używek czy zdrad, poszukując w tych pozornych przyjemnościach swoistego azylu. Skromne wynagrodzenie niewystarczające dla zaspokojenia podstawowych potrzeb i utrzymania rodziny skłania ich do szukania łatwiejszych dróg wzbogacenia: angażując się w przemyt i godząc na przekupstwa, często sami skazani zostają na podzielenie losu przestępców.
Varella odczarowuje stygmatyzującą, wykluczającą narrację wokół skazanych, tak fizycznie, jak i symbolicznie odizolowanych od normatywnego społeczeństwa, ukazując ich jako ludzi poszkodowanych przez błędy systemu. Przyglądając się życiu klawiszy, zdajemy sobie sprawę, że prawie każdy zmagający się dzień po dniu z bezsilnością, przemocą, okrucieństwem oraz pozbawiony poczucia bezpieczeństwa narażony jest na powolne akceptowanie odwróconego porządku i poszukiwanie swojego w nim miejsca.
„Klawisze” to jednak nie tylko opowieść o tragediach i niesprawiedliwości, ale również o prawdzie i autentyczności, stanowiących pokłosie traumatycznych wydarzeń. To historia o prawdziwych przyjaźniach, anonimowych, heroicznych czynach i poczuciu odpowiedzialności. To doświadczenie powierzchowności i trywialności relacji społecznych, mechanizmów wyparcia prowadzących do zakwestionowania istnienia niewygodnych problemów i uświadomienia choroby, jaka toczy cały system. Nie są nią tylko problemy gospodarcze, prostytucja czy handel narkotykami, porachunki gangów albo nadużycia fizyczne – stanowią one jedynie naturalne konsekwencje braku wrażliwości. To właśnie ona, przenikając karty tego reportażu sprawia, że mimo bolesnej tematyki poruszanej przez Varellę odkładamy tę książkę na biurko nie z poczuciem lęku, ale z wiarą w możliwość niesienia zmian.
W Polsce książka ukazała się nakładem Wydawnictwa Czarne w tłumaczeniu Michała Lipszyca.
Notoka Śmierzchała