“Klawisze” Drauzia Varelli

It is the certainty of being punished and not the horrifying spectacle of public punishment that must discourage crime.

(Foucault, “Discipline and punish”, 1975)

Klawisze, Wydawnictwo Czarne
“Klawisze”, Wydawnictwo Czarne

Drauzio Varella, Brazylijczyk z São Paulo, z rzeczywistością więzienną zetknął się w czasie swojej ochotniczej pracy w zakładzie karnym Carandiru. Z wykształcenia lekarz, przez blisko 20 lat udzielał osadzonym pomocy medycznej, niejednokrotnie służąc im radą, opieką i wsparciem daleko wykraczającym poza zakres jego standardowych obowiązków.

„Klawisze”, druga książka z serii więziennych reportaży autora, ukazała się w Brazylii w momencie, gdy cieszył się on już znaczącą sławą. Wydany w 1999 roku „Przystanek Carandiru” został uhonorowany podwójną Nagrodą Jabuti, zyskując miano książki roku i najlepszej powieści non-fiction. Okrutne realia brazylijskiego więziennictwa ukazane zostały z perspektywy tytułowych klawiszy, osób egzystujących na co dzień w przestrzeni stanowiącej pomost między dwoma światami: rzeczywistością ludzi wolnych i rządzącym się własnymi prawami porządkiem osadzonych.

Zanurzeni w kulturze półświatka strażnicy, obserwując i niekiedy bezpośrednio partycypując w aktach przemocy i nadużyć, przechodzą niejednokrotnie swoisty proces przemiany, stopniowo adaptując się do funkcjonowania w nowej, zagrażającej przestrzeni, ale w zamian tracąc umiejętność egzystowania poza nią. Elementem, który stanowi o sile tej książki, jest nie tyle drobiazgowy i plastyczny opis epizodów z życia skazanych i strażników, co wejście na poziom przenikliwej i dogłębnej analizy przyczyn ich postępowania, reperkusji płynących z określonej strukturalizacji instytucji i, nade wszystko, zakreślenia społecznego kontekstu kształtowania się określonych patologii. Nawet w obrębie więzienia, które z założenia powinno niwelować różnice społeczne o tyle, że kara nie jest tu zależna od finansowego zaplecza więźnia, również tutaj majątek determinuje to, w jakich warunkach i jak długo skazany cierpieć będzie z powodu pozbawienia wolności. Jak słusznie zauważa autor, skuteczne rozwiązanie problemów więziennictwa to nie zaostrzenie rygoru i sukcesywne wzmacnianie aparatu opresji, ale potężne modyfikacje środowiska, które wpłynęło na wykształcenie określonych zachowań i schematów przetrwania. Przetrwania, o które już w więzieniu każdy walczy na równi, bo z zagrożeniem życia zmagają się tu tak przestępcy, jak i strażnicy.

Klawisze, eksponowani na okrucieństwo i pozbawieni koniecznego wsparcia, pod wpływem zewnętrznej presji uciekają się do używek czy zdrad, poszukując w tych pozornych przyjemnościach swoistego azylu. Skromne wynagrodzenie niewystarczające dla zaspokojenia podstawowych potrzeb i utrzymania rodziny skłania ich do szukania łatwiejszych dróg wzbogacenia: angażując się w przemyt i godząc na przekupstwa, często sami skazani zostają na podzielenie losu przestępców.

Varella odczarowuje stygmatyzującą, wykluczającą narrację wokół skazanych, tak fizycznie, jak i symbolicznie odizolowanych od normatywnego społeczeństwa, ukazując ich jako ludzi poszkodowanych przez błędy systemu. Przyglądając się życiu klawiszy, zdajemy sobie sprawę, że prawie każdy zmagający się dzień po dniu z bezsilnością, przemocą, okrucieństwem oraz pozbawiony poczucia bezpieczeństwa narażony jest na powolne akceptowanie odwróconego porządku i poszukiwanie swojego w nim miejsca.

„Klawisze” to jednak nie tylko opowieść o tragediach i niesprawiedliwości, ale również o prawdzie i autentyczności, stanowiących pokłosie traumatycznych wydarzeń. To historia o prawdziwych przyjaźniach, anonimowych, heroicznych czynach i poczuciu odpowiedzialności. To doświadczenie powierzchowności i trywialności relacji społecznych, mechanizmów wyparcia prowadzących do zakwestionowania istnienia niewygodnych problemów i uświadomienia choroby, jaka toczy cały system. Nie są nią tylko problemy gospodarcze, prostytucja czy handel narkotykami, porachunki gangów albo nadużycia fizyczne – stanowią one jedynie naturalne konsekwencje braku wrażliwości. To właśnie ona, przenikając karty tego reportażu sprawia, że mimo bolesnej tematyki poruszanej przez Varellę odkładamy tę książkę na biurko nie z poczuciem lęku, ale z wiarą w możliwość niesienia zmian.

W Polsce książka ukazała się nakładem Wydawnictwa Czarne w tłumaczeniu Michała Lipszyca.

Notoka Śmierzchała