Lunfardo – językowe tango wspak, czyli jak (nie) być zrozumianym w Argentynie

Tawerna w Buenos Aires w godzinie największego ruchu, pełna rdzennych Porteños, jak przyjęło się nazywać mieszkańców stolicy Argentyny. Do środka wchodzi miejscowa kobieta i składa zamówienie: “una feca, por favor”. Kelner bez mrugnięcia okiem zapisuje i po chwili przychodzi z… No właśnie, z czym?

***

Lunfardo1
Źródło: https://teachdrinkdance.wordpress.com/

Wsłuchując się w teksty tang, czy też będąc jakiś czas w Argentynie, nie sposób nie zetknąć się z jedną z żargonowych odmian języka używanych w tym kraju (a trzeba przyznać, że jest ich sporo), która kryje się pod nazwą lunfardo. Zaczęło się ono kształtować w portowych dzielnicach Buenos Aires na przełomie XIX i XX wieku, kiedy to do Argentyny masowo przybywali imigranci z Europy. Większość słów tej odmiany języka pochodzi z hiszpańskiego i włoskiego, choć można zauważyć w niej też wpływy francuskiego, caló (języka iberyjskich Cyganów), języków indiańskich (zwłaszcza quechua) i języka gauczów – południowoamerykańskich pasterzy bydła. Nie da się ukryć, że do powstania lunfardo przyczynił się półświatek przestępców i więźniów – w tych środowiskach był to zapewne sposób na uniknięcie bycia zrozumianym przez niepowołane osoby.

Początkowo lunfardo było używane przez najbiedniejsze warstwy społeczne oraz środowiska młodzieżowe, lecz z czasem, w miarę jak wzrastało nim zainteresowanie i słownictwo wzbogacało się, jego użycie weszło do potocznego języka używanego głównie w regionie La Platy (chociaż zasięg lunfardo sięga także sąsiednich krajów: Chile, Paragwaju i Boliwii). Pierwszy słownik opublikowano pod koniec XIX wieku, kiedy tematem lunfardo zaczęli interesować się dziennikarze. Od lat sześćdziesiątych ubiegłego wieku istnieje też Academia Porteña del Lunfardowspierająca badania tej odmiany języka i wydająca różnorodne publikacje na jej temat. Zaszufladkowanie lunfardo jest jednak o tyle skomplikowane, że oficjalnie nie jest językiem ani dialektem, nie można też powiedzieć, że funkcjonuje jako ogólnie przyjęty slang, bo nie cały typowy dla Argentyny slang jest lunfardo (choć większa część lunfardo należy do slangu).

Chyba najciekawszą cechą tej odmiany języka jest formowanie niektórych słów lub wyrażeń najczęściej poprzez ustawianie sylab, z których się składają, od końca, choć nie zawsze regularnie, czyli tak zwane vesre (odwrócone hiszpańskie revés – na odwrót).Podobna gra językowa funkcjonuje też w języku francuskim. W Argentynie zaczęła być stosowana w półświatku przestępców i więźniów, którzy zresztą w dużej mierze przyczynili się do powstania samego lunfardo. W tych środowiskach vesre zaczęto stosować w grypsach: był to zapewne sposób na uniknięcie cenzury i bycia zrozumianym przez niepowołane osoby, na przykład strażników. Niektóre tak utworzone wyrazy np. feca (od café – kawa), czy garpar (trochę zmodyfikowane vesre od pagar – płacić), weszły do codziennego słownictwa mieszkańców Buenos Aires i okolic. Czasami utarte wyrażenia tworzone są bez szczególnie widocznej zasady, na przykład gomía (od amigo – przyjaciel), czy lompa (od pantalón – spodnie).

Lunfardo2
Źródło: http://articulo.mercadolibre.com.ar/MLA-593865804-la-poesia-lunfarda-luis-ricardo-furlan-_JM

Stosuje się także gry słów, onomatopeje, anagramy i inne środki stylistyczne, które wzbogacają opisywaną odmianę języka. Stąd o krok od poezji – rzeczywiście, w lunfardo, oprócz artykułów i form użytkowych zaczęto wkrótce tworzyć wiersze i utwory liryczne. Vesre można zauważyć też w nazwie współczesnego argentyńsko-francuskiego zespołu Gotan Project, grającego muzykę w klimacie tanga.

Dla ciekawych minisłowniczek innych, dość często używanych słów utworzonych za pomocą vesre:

  • de dorapa (od parado) – stojący
  • jermu (od mujer) – żona
  • dorima (od marido) – mąż
  • el quetejedi (od el que te dije – dosłownie: „ten, o którym ci mówiłem”) – słowo używane na określenie kogoś, czyjego prawdziwego imienia nie chcemy zdradzać, by inni nie domyślili się, o kogo chodzi
  • langa (od galán) – amant, galant
  • lorca (od calor) – ciepło / gorąco
  • rope (od perro) – pies
  • toga (od gato) – kot
  • tordo (od doctor) – lekarz / prawnik
  • trompa (od patrón) – szef / kapitan / właściciel
  • dolubo (od boludo) – ktoś „udający greka” (albo potoczne określenie na znajomego)
  • troesma (od maestro) – mistrz
  • yeca (od calle) – ulica
  • chele (od leche) – mleko
  • rioba (od barrio) – dzielnica
Lunfardo3
Źródło: http://articulo.mercadolibre.com.mx/MLM-520138208-tango-edmundo-rivero-en-lunfardo-lp-12-css-_JM

Oprócz vesre w lunfardo funkcjonuje wiele zapożyczeń z języków europejskich i autochtonicznych, często od słów w tych językach tworzy się neologizmy na własne potrzeby (na przykład cerebrar – myśleć/ wymyślać, od cerebro – mózg, albo jalaife/jaife – osoba zamożna i elegancka od high life – wysoki poziom życia). Nie brakuje też polskich akcentów – słowem polaco określa się blondyna, zapewne dlatego, że w latach trzydziestych ubiegłego wieku niemal każdy blondyn mieszkający w Argentynie był Polakiem. Od polskiego słowa „papierosy” powstało papirusa – piękna dziewczyna. Wzięło się to od kobiet słowiańskiego pochodzenia, które dużo paliły i miały w zwyczaju prosić miejscowych o papierosy. W lunfardo stosuje się także metafory, onomatopeje, anagramy i inne środki stylistyczne, które wzbogacają tę odmianę języka. Stąd o krok od poezji – rzeczywiście, w lunfardo, oprócz artykułów i form użytkowych zaczęto wkrótce tworzyć wiersze i utwory liryczne.

Nie bez przyczyny ta odmiana języka jest kojarzona z tangiem argentyńskim – często to właśnie w lunfardo pisane są utwory tego gatunku, co dodatkowo podkreśla ich lokalny charakter i korzenie. Tango i lunfardo rozwijały się w tym samym miejscu, środowisku społecznym i mniej więcej w tym samym czasie, więc ich spotkanie i synteza w muzyce wydają się niemal nieuniknione.

Dla chcących posłuchać lunfardo w akcji do przesłuchania tango w wykonaniu Edmundo Rivero:

W ramach ciekawostki nieco łatwiejsza do zrozumienia dla orientujących się w hiszpańskim „Milonga Lunfarda”, której tekst wyjaśnia najczęściej używane typowo argentyńskie słowa slangowe (pisane w transkrypcji drukowanymi literami):

Lunfardo4
Źródło: harry-dijkstra.nl

***

Wracając do feca (już teraz nie mamy wątpliwości, że była to kawa), którą zamówiono w tawernie porteña, przenieśmy się na chwilę w klimat kafejek Buenos Aires tangiem En un feca (pierwsza wersja w wykonaniu Adriany Valery, druga – znanego już nam Edmunda Rivero). Zaczyna się mniej więcej od słów: „w kawiarni włóczęg, otoczonej pijącymi, pochlipuje pewien złoczyńca. Wspomina swoje miłości, podczas gdy muzycy wyciskają ze swych instrumentów smutne akcenty. Wypełniają nimi tak uczęszczaną kawiarnię, gdzie waleczne strumienie smutno śnią o wietrze…”.

Justyna Haftka

Źródła:

Reverse Lunfardo: 25 Argentina Spanish Slang Words

http://www.agenciaelvigia.com.ar/historia_del_lunfardo.htm

http://www.geocities.ws/lunfa2000/

http://www.tubabel.com/definicion/78707

Lunfardo Modismo del Día: Papirusa