San Basilio de Palenque to osada położona nad Morzem Karaibskim w północnej części Kolumbii, oddalona o godzinę drogi od kolumbijskiego miasta Cartagena de Indias. Istnieje również druga wersja nazwy – Palenque de San Basilio, jednak sami mieszkańcy wioski preferują tę pierwszą, argumentując swoje preferencje w ciekawy sposób. Chodzi mianowicie o pewną grę słów, wyrażającą kwestię przynależności i aspekt sakralny. San Basilio de Palenque w Kolumbii to miejsce, w którym, mimo upływu kilkuset lat, mieszkańcy wciąż kultywują afrykańskie tradycje i zwyczaje tak samo, jak robili to ich przodkowie.
Zarys historyczny, informacje ogólne
Historia wioski liczącej obecnie prawie 4000 mieszkańców ma swoje początki w wieku XVI, kiedy to została założona przez zbiegłego afrykańskiego niewolnika, Berkos Biohó, znanego także jako Domingo Biohó, który wraz z 36 innymi kobietami i mężczyznami wyrwał się z niewoli. Samo słowo „Palenque” tłumaczone jest jako „miasto otoczone murem”. Jest jednym z wielu miejsc założonych przez zbiegłych niewolników w celu zapewnienia sobie ustronnego schronienia. Spośród sporej ilości takich osad-schronień, które zostały założone i istniały wcześniej, San Basilio de Palenque przetrwało jako jedyne.
Skutkiem takich, a nie innych wydarzeń jest to, że większość mieszkańców osady, jak również całego północnego regionu Kolumbii, stanowią Afrokolumbijczycy, będący bezpośrednimi potomkami afrykańskich niewolników przywiezionych na tereny obu Ameryk przez Hiszpanów w czasie wielkiej kolonizacji. Ludność ta nie tylko zachowała rdzenne tradycje i zwyczaje swoich przodków, lecz również wzbogaciła je oraz rozwinęła własny język.
Charakterystycznym wizerunkiem kojarzonym z San Basilio de Palenque są „palanqueras”, ciemnoskóre kobiety ubrane w wielobarwne suknie, kołyszące biodrami i balansujące z misą wypełnioną świeżutkimi, soczystymi owocami i umieszczoną na czubku głowy. Motyw „palanqueras” obrazuje trudną i skomplikowaną historię ich przodków. Ma to być symbol zmagań czarnoskórych niewolników, którzy śmiało i stanowczo stawili czoła niewolnictwu, uciekając od swoich właścicieli w poszukiwaniu lepszego, wolnego życia. Co ciekawe, termin „palenque” z czasem sam zamienił się w symbol wolności, ponieważ każdy, kto stawał się członkiem tego wiejskiego społeczeństwa ludzi wolnych, automatycznie stawał się wolnym, niezależnym od nikogo człowiekiem.
Kilka słów o języku
Język, którym posługują się miejscowi w San Basilio de Palenque to odmiana języka kreolskiego, której podstawą jest hiszpański, ale zawiera wiele elementów języka plemion afrykańskich, zwłaszcza Bantu, Kikongo i Kimbudu. Powstały typ języka jest jedynym używanym na świecie językiem, który oparty jest na hiszpańskim z elementami języków afrykańskich. Język palenque w swojej idei nie ogranicza się jedynie do aspektów gramatycznych i strukturalnych. Niesie za sobą znacznie więcej. Dla żyjących tam ludzi stanowi on kompletną konstrukcję, związaną z lepszą interpretacją realiów tej niewielkiej, specyficznej społeczności.
Muzyka, taniec, sztuka i dziedzictwo
Nie od dziś wiadomo, że dobrym sposobem na wyrażanie ludzkich uczuć jest nie tylko język i słowa, które wypowiadamy, ale także muzyka i sztuka, które nierzadko potrafią przekazać znacznie więcej niż mowa. W społeczności palenque zachowały się charakterystyczne dźwięki afrykańskie oraz tradycyjny sposób wytwarzania instrumentów muzycznych. Te najbardziej znane i powszechne to m.in. bongo, marakasy i marímbula.
W celu ochrony i podtrzymania tamtejszej kultury i form przekazu kulturowego, ludność palenque organizuje różne fiesty, festyny i festiwale zarówno muzyczne jak i taneczne. Takim wydarzeniom, zwykle towarzyszą rozmaite opowieści, mity i legendy opowiadane w języku pelenque i tłumaczone na język hiszpański. Obok różnych form przekazu ustnego, pojawiają się również elementy wizualne i audiowizualne, takie jak fotografie, dokumenty, a także niezbyt długie materiały filmowe przygotowane przez miejscowych badaczy i pracowników naukowych.
San Basilio de Palenque w Kolumbii uważane jest za pierwszą niepodległą osadę w całej Ameryce Południowej (założone zostało przez wolnych niewolników), a także miejsce narodzin afrykańskiego bogactwa kulturowego na innym kontynencie niż Afryka. O wartości kulturowego dorobku społeczności San Basilio de Palenque świadczy fakt, że w 2005 roku, wioska i jej kulturowe osiągnięcia wpisane zostały na listę Arcydzieła Ustnego i Niematerialnego Dziedzictwa Ludzkości UNESCO.
Barbara Torous