Sztuka, która połączyła dwa światy – talavera

W 2019 r. na Listę Reprezentatywną Niematerialnego Dziedzictwa Kulturowego UNESCO został wpisany „Proces wyrobu ceramiki talavera w Puebli i Tlaxcala (Meksyk) oraz ceramiki w Talavera de la Reina i El Puente del Arzobispo (Hiszpania)”. Czym więc jest talavera, która połączyła dwa wybrzeża Atlantyku i zwróciła uwagę międzynarodowego komitetu?

Przykład wyrobu w stylu talavera z Puebli (Meksyk) – zdjęcie autorstwa Łukasza Bajkowskiego

Talavera jest rodzajem ceramiki charakterystycznej dla konkretnych miejsc w Meksyku i Kastylii. Dzieła te mają funkcje ozdobne, architektoniczne i przede wszystkim praktyczne. Proces tworzenia jest bardzo praco- i czasochłonny – trwa nawet do 6 miesięcy. Wszystko zaczyna się od pozyskania gliny i odpowiedniego jej przygotowania. Ciekawostką jest to, że ugniata się ją stopami, aby pozbyć się pęcherzyków powietrza. Ta praktyka sprawia też, że surowiec staje się bardziej plastyczny. Ponadto glina musi przez pewien czas odpocząć i przeschnąć w specjalnie przygotowanych pomieszczeniach. Kolejnym etapem jest modelowanie. Kształt można nadać ręcznie, używając koła garncarskiego lub specjalnych form. Następnie, po wysuszeniu, wytworzone produkty wypieka się kilka godzin w temperaturze 900°C. Dekorowanie odbywa się ręcznie, często przy użyciu naturalnych pędzli lub ptasich piór z wykorzystaniem barwników mineralnych. Na mlecznym tle powstają zdobienia w kolorach ciemno- i jasnoniebieskim, żółtym, czarnym, ciemno- i jasnozielonym oraz pomarańczowym. Ostatnim etapem jest drugi wypiek, który nadaje dziełom ostateczne barwy.

Fragment płytek zdobiących kaplicę (Capilla del Rosario) przy Templo de Santo Domingo w Puebli (Meksyk) – zdjęcie autorstwa Łukasza Bajkowskiego
Azulejos – przykład sztuki mudejár w Real Alcázar de Sevilla (Hiszpania) – archiwum własne autorki

Historia talavery poblany ma swoje początki w II poł. XVI w. Legendy przeplatają się tu z faktami. Plotka głosi, że do Nowego Świata sprowadzano rzemieślników, gdyż europejscy duchowni chcieli udekorować nowo powstające świątynie. W związku z tym potrzebowali specjalistów, którzy mogliby się tym zająć. Nazwa i podobieństwo zdobnictwa meksykańskich wyrobów ma związek z kastylijską miejscowością Talavera de la Reina (Kastylia La Mancha). Jednak nie ma pewności, że pierwsi twórcy ceramiki, którzy przybyli na tereny dzisiejszego Meksyku pochodzili właśnie stamtąd. Mogli to być przybysze z Sewilli (Andaluzja), a nawet włoskiej Genui. Koniec końców, napływ fachowców wyspecjalizowanych w produkcji ceramiki przyczynił się do rozwoju tego rękodzieła we wspomnianym regionie. I zapewne rzemieślnicy z hiszpańskiej Talavera de la Reina i sąsiedniego Puente del Arzobispo mieli znaczący wpływ na styl zdobień, który upowszechnił się za „wielką wodą”.

Jak się jednak okazuje, talavera ma korzenie w różnych rejonach świata. Hiszpańscy twórcy byli przesiąknięci stylem mudéjar. Kastylia, będąca przez stulecia pod panowaniem arabskim, przejęła wiele elementów sztuki muzułmańskiej. Piętno odciśnięte przez Arabów jest widoczne po dziś dzień szczególnie w architekturze andaluzyjskiej. Jednak omawiana ceramika meksykańska czerpała też z wzorców innych europejskich państw oraz ze zdobnictwa charakterystycznego dla porcelany chińskiej, która trafiała do Nuevo Mundo aż z Dalekiego Wschodu.

Kolczyki w kształcie filiżanek wykonane w stylu talavera w Puebli (Meksyk) – archiwum własne autorki

W Meksyku zona talavera znajduje się na terenie stanów Puebla i Tlaxcala. Jest to obszar obfitujący w surowiec i znajdujący się w strategicznym miejscu – na szlaku między Atlantykiem a Ciudad de México. Takie położenie okazało się być idealnym dla rozwoju garncarstwa. Europejczycy zakładali warsztaty, a do pracy zatrudniali rdzennych mieszkańców Ameryki oraz czarnoskórych niewolników. Z czasem zaczęto tworzyć cechy (gremios) zrzeszające producentów ceramiki, co pozwalało chronić ich interesy oraz utrzymywać wysoką jakość produktów. Na początku lat 60. XVII w. wydano w Puebli pierwsze normy (ordenanzas), które precyzowały liczne aspekty produkcji, nauki zawodu i egzaminów cechowych. Szczyt rozwoju tej ceramiki (siglo de oro) miał miejsce między 1650 r. a 1750 r. XIX-wieczna wojna o niepodległość kolonii hiszpańskich, ograniczenie wymiany handlowej między nimi i, w późniejszych latach, import ceramiki europejskiej osłabił rzemiosło meksykańskie. Dopiero wiek XX przyniósł stopniowe odbudowanie tradycyjnej produkcji, a w latach 90. zona talavera uzyskała Denominación de Origen, czyli Chronione Oznaczenie Geograficzne.

Talavera została doceniona przez UNESCO za wielowiekową tradycję przekazywaną z pokolenia na pokolenia. Mimo stuleci, które upłynęły, proces tworzenia tej ceramiki nieco się unowocześnił, jednak nie uległ znaczącym zmianom. Takie dziedzictwo kontrastuje ze współczesną szybką i masową produkcją przedmiotów, które często nie mają znaczenia artystycznego ani sentymentalnego. Twórcy, a zarazem pasjonaci mówią, że „glina jest żywa”, „nie da się jej zdominować”, a w związku z tym „należy towarzyszyć jej w trakcie jej życia”. Dzięki takiemu podejściu do surowca, ich dzieła nabierają wartości. Spotkanie dwóch światów i fuzja kultury mezoamerykańskiej z europejską przyniosły dobre i złe skutki. Jednym z tych dobrych na pewno jest talavera poblana.

Monika Żukiewicz-Korolczuk

Bibliografia:

  • Artisanal talavera of Puebla and Tlaxcala (Mexico), https://youtu.be/sqcHlqYxs0E, [dostęp z dnia 21/03/2021].
  • Casa Talavera de la Reyna: Conservando la tradición, https://www.mexicodesconocido.com.mx/casa-talavera-de-la-reyna-conservando-la-tradicion.html, [dostęp z dnia 21/03/2021].
  • ¿Cómo se elabora la talavera poblana?, https://www.youtube.com/watch?v=cdquKtU2kBE&ab_channel=ExclusivasPuebla, [dostęp z dnia 21/03/2021].
  • Especialista del INAH recupera 100 años de historia de la talavera poblana, https://www.inah.gob.mx/boletines/532-especialista-del-inah-recupera-100-anos-de-historia-de-la-talavera-poblana, [dostęp z dnia 21/03/2021].
  • La cerámica de Puebla (México), Talavera de la Reina y El Puente del Arzobispo, https://www.culturaydeporte.gob.es/cultura/areas/patrimonio/mc/patrimonio-inmaterial/elementos-declarados/internacionales/ceramica-puebla-talavera-arzobispo.html, [dostęp z dnia 21/03/2021].
  • La Talavera de Puebla: el regalo que México hizo al mundo, https://www.mexicodesconocido.com.mx/la-talavera-poblana.html, [dostęp z dnia 21/03/2021].
  • La Talavera, Patrimonio Cultural Inmaterial de la Humanidad, https://www.inah.gob.mx/boletines/8779-la-talavera-patrimonio-cultural-inmaterial-de-la-humanidad, [dostęp z dnia 21/03/2021].
  • Pineda Díaz P., La historia de la Talavera, https://web.archive.org/web/20110719094005/http://www.arts-history.mx/banco/index.php?id_nota=19072004142048, [dostęp z dnia 21/03/2021].
  • Procesos artesanales para la elaboración de la Talavera de Puebla y Tlaxcala (México) y de la cerámica de Talavera de la Reina y El Puente del Arzobispo (España), https://ich.unesco.org/es/RL/fabricacion-artesanal-de-ceramica-de-estilo-talaverano-en-puebla-y-tlaxcala-mexico-y-en-talavera-de-la-reina-y-el-puente-del-arzobispo-espana-01462, [dostęp z dnia 21/03/2021].
  • Procesos Artesanales Para la Elaboración de la Talavera: Patrimonio Cultural de la Unesco, https://puebla.gob.mx/index.php/noticias/item/1129-procesos-artesanales-para-la-elaboracion-de-la-talavera-patrimonio-cultural-de-la-unesco, [dostęp z dnia 21/03/2021].
  • Puebla recibe certificado de inscripción de la talavera como Patrimonio Cultural Inmaterial de la Humanidad, https://www.gob.mx/cultura/prensa/puebla-recibe-certificado-de-inscripcion-de-la-talavera-como-patrimonio-cultural-inmaterial-de-la-humanidad?tab=/, [dostęp z dnia 21/03/2021].
  • Talavera, https://www.corazondepuebla.com.mx/descubre/talavera/, [dostęp z dnia 21/03/2021].
  • Tolentino Martínez J. M., Rosales Ortega R., La producción de Talavera de Puebla y San Pablo del Monte, Tlaxcala: un sistema productivo local en trasformación, http://www.scielo.org.mx/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S1870-41152011000200007#B8, [dostęp z dnia 21/03/2021].
  • Vargas S., La cerámica de Talavera, una hermosa tradición plástica que une a España y México, https://mymodernmet.com/es/ceramica-talavera/ [dostęp z dnia 21/03/2021].
  • 14. sesja Międzyrządowego Komitetu ds. Niematerialnego Dziedzictwa Kulturowego w Bogocie (9–14 grudnia 2019 r.), https://www.unesco.pl/neste/6/article/1/14-sesja-miedzyrzadowego-komitetu-ds-niematerialnego-dziedzictwa-kulturowego-w-bogocie-9821114/, [dostęp z dnia 21/03/2021].