Festa junina – noc świętojańska po brazylijsku

Fogueira  de São João Źródło: Wikimedia
Fogueira de São João
Źródło: Wikimedia

Noc z 23 na 24 czerwca była i jest obchodzona w wielu krajach i kulturach: dawniej jako pogański rytuał związany z przesileniem letnim i najdłuższą (na półkuli północnej) nocą w roku, później zaadaptowana przez Kościół jako upamiętnienie narodzin św. Jana Chrzciciela. Stąd jej portugalska nazwa Festa de São João, w Brazylii znana jako Festa Junina: to określenie może pochodzić od dawniej używanego Festa Joanina (od imienia João), albo od junho – miesiąca, w którym jest obchodzona. W każdym razie niezmiennie jest ona okazją do organizowania zabaw ulicznych, wydarzeń artystycznych, spotkań w gronie rodziny i znajomych… W Brazylii święto to trafiło na podatny grunt i obok karnawału, Bożego Narodzenia, Nowego Roku, Wielkanocy i Dnia Matki należy do najhuczniej obchodzonych.

Jak to święto dotarło do Brazylii? Oczywiście wraz z przybyciem Portugalczyków i nastaniem epoki kolonialnej: jego korzenie mają związek z obchodami Festas dos Santos Populares w Portugalii rozpoczynających się 12 czerwca, w wigilię Festa de Santo Antônio, patrona zakochanych i spraw beznadziejnych, stąd w Brazylii to święto pełni funkcję dnia zakochanych bardziej niż Walentynki. Drugim i najważniejszym epizodem czerwcowych świąt jest właśnie noc świętojańska. Z elementów tradycji tego święta z kolonizatorami z Portugali przywędrowały również folklorystyczne instrumenty muzyczne, charakterystyczna dança de fitas – taniec z kolorowymi wstążkami wokół słupa, dekoracje, balony na ogrzane powietrze i tradycyjne ubiory typowe dla caipiras – ludności kolonizującej i zamieszkującej rolnicze tereny interioru Brazylii.

Dança de fitas w Santa Cruz do Sul

Obecne obchody Festa junina nie stanowią jednak wyłącznie przedłużenia portugalskich tradycji – z czasem nasiąknęły wpływami ludności indiańskiej, afroamerykańskiej i imigrantów z różnych krajów Europy osiedlających się zwłaszcza na południu kraju od połowy XIX wieku. Każda grupa etniczna włożyła do nich coś własnego, stąd mają one niepowtarzalny, wielokulturowy charakter.

Świętowanie ma najczęściej miejsce w arraial – wydzielonym obszarze, otoczonym pawilonami, który dekoruje się flagami z papieru, balonami i motywami roślinnymi. Elementem łączącym obchody tego święta z tymi znanymi w Europie jest palenie ognisk. W każdym mieście wznosi się o mastro de São João, czyli słup ozdabiany pomarańczami, kukurydzą, kwiatami i wstążkami z portretem św. Jana na czubku. Poza tym wypuszcza się w powietrze balony na ogrzane powietrze, do których wkłada się czasem karteczki z życzeniami. Ich użycie jest jednak zakazane w wielu regionach ze względu na zagrożenie pożarami i wypadkami. Do nieba wylatują też fajerwerki, które według ludowych wierzeń mają obudzić Świętego Jana. W tym czy innym celu przez cały czerwiec dzieci i młodzież mają w zwyczaju puszczać petardy. Często organizuje się aukcje, gry w bingo, loterie i tym podobne rozrywki. Co ciekawe, obchody São João w miastach Campina Grande i Caruaru potrafią trwać do 30 dni – te pierwsze zostały wpisane na listę rekordów Guinessa jako największe święto lokalne obchodzone na wolnym powietrzu na świecie, te drugie znane są pod dumną nazwą „Największy São João na świecie”.

Oczywiście przy obchodach jakiegokolwiek święta nie może zabraknąć muzyki i tańca. Do najpopularniejszych tańców wykonywanych przy okazji tego święta należy quadrilha – dawniej salonowy taniec francuski, który z Brazylii połączył się z lokalnymi rytmami i krokami, zdobywając popularność nie tylko wśród elit, lecz także wśród rolniczej ludności, w swoich licznych odmianach wchodząc do folkloru poszczególnych regionów. Wykonywana przez szkoły tego tańca, również przez dzieci przy akompaniamencie akordeonu, pandeiro, gitary i cavaquinho, jest typowym elementem obchodów festas juninas. Grupę tańczących otwierają zazwyczaj – fikcyjni lub prawdziwi – państwo młodzi.

Taniec quadrilha

Festa junina ma szczególny charakter na dręczonym częstymi suszami, latem niemal pustynnym rolniczym północnym wschodzie kraju, gdzie przypada ona na początek kalendarzowej zimy, w porze bardziej wilgotnej, i jest wyrazem radości ludzi i podziękowania za życiodajny deszcz i żyźniejsze ziemie. W tym czasie zbiera się kukurydzę, która stanowi główny składnik tradycyjnych dań przygotowywanych na to święto. Są to między innymi: canijica (krem, którego główne składniki to kukurydza, mleko krowie i kokosowe, masło, cukier i cynamon), kuskus po brazylijsku (w kształcie babki z kukurydzą, kurczakiem, jajkami i warzywami), pamonha (danie na słono pochodzące z kuchni indiańskiej, wyglądem przypominające trochę gołąbki), popcorn zwany pipoca, ciasto kukurydziane, czyli bolo de milho, ciasto z orzeszkami piniowymi – bolo de pinhão. Do tego pije się najczęściej grzane wino – quentão, lub jego imbirową odmianę – vinho quente. W czasie obchodów mają też miejsce śluby par z tego regionu (casamentos matutos). Uczestnicy zabaw często ubierają się w tradycyjne stroje: kobiety – w kolorowe sukienki z perkalu, mężczyźni – w koszulę w kratę i połatane spodnie z kolorowych tkanin, wszyscy – w słomkowe kapelusze.

Poza quadrilhą popularne są w tym regionie także inne tańce i gatunki muzyczne – forró, baião, xote, reisado i samba de coco, które tańczy się często dookoła ogniska. Śpiewane są też piosenki specjalnie na ten dzień, których charakter i ilość można by porównać z polskimi kolędami. Warto tutaj wspomnieć o Luizie Gonzadze – zmarłym już brazylijskim wokaliście i kompozytorze XX wieku, zwanym „Królem Baião”, wykonującym muzykę popularną wywodzącą się z folkloru północno-wschodniej Brazylii, autorze wielu piosenek granych z okazji festas juninas, na przykład tych:

W tle filmik z festiwalu tańca forró:

I na dokładkę inne piosenki nawiązujące do Festa de São João (w tle zdjęcia z obchodów tego święta):

A tu bardziej lirycznie, akustycznie i refleksyjnie. Muzyczna adaptacja wiersza Fernanda Pessoi, którego polski tytuł brzmi „Noc świętojańska poza murem mojego ogrodu” w wykonaniu Vitora Ramila – brazylijskiego wokalisty i gitarzysty:

Justyna Haftka

Źródła:

http://www.proverbioefrase.com/search/label/mastro