Aztecki bóg zagrożony wyginięciem

Nie tylko Szkocja ma swojego potwora zamieszkującego lokalne jezioro. Wodne potwory żyją w meksykańskim jeziorze Xochimilco od wielu setek lat i w przeciwieństwie do Nessie są zwierzakami realnymi, a nie fikcyjnymi.

Mowa tu o Ambystoma mexicanum, czyli o gatunku płaza ogoniastego zwanego powszechnie aksolotlem. Jest gatunkiem endemicznym, co oznacza, że występuje naturalnie tylko w tym jednym miejscu na ziemi. Mamy tu do czynienia ze zwierzęciem na wskroś niezwykłym. Forma dorosła jest stadium larwalnym salamandry, w związku z tym jest zwierzęciem wodnym i nigdy nie przyjmuje swojej formy lądowej. Na przeobrażenie ambystomy w salamandrę mogą wpłynąć czynniki takie jak np. mutacje genetyczne, podawanie hormonu tarczycy czy nadmiar jodu w środowisku bytowania. Cechą charakterystyczną jej fizjonomii są pierzaste skrzela zewnętrzne, a ciekawostką jest to, że może oddychać na trzy sposoby – przez wspomniane skrzela, płuca oraz za pomocą osmozy. W naturze aksolotle bywają czarne, brunatne, szarawe, zielonkawe z licznymi plamkami na ciele. W hodowlach występują odmiany białawe, beżowe, różowe, żółte i złotawe (albinotyczne i leucystyczne). Ambystoma meksykańska jest świetnym mięsożernym myśliwym. Ma słaby wzrok, jednak rekompensują to bardzo wyostrzone zmysły węchu i dotyku oraz szeroki „uśmiech”. Supermocą Ambystoma mexicanum jest umiejętność regeneracji utraconych części ciała – może odtworzyć nawet uszkodzony fragment mózgu. Taki proces trwa ok. trzech tygodni.

Źródło: Wikimedia

W mitologii meksykańskiej aksolotl zajmuje całkiem ważne miejsce. Według Kodeksu Borgia bogowie chcieli stworzyć świat i ludzkość (tzw. Piąte Słońce). Aby zmusić Słońce i Księżyc do wędrówki po nieboskłonie, bogowie musieli złożyć się w ofierze. Jeden z nich – Xólotl (brat bliźniak Quetzalcóatla) – miał inne plany na przyszłość, więc aby nie brać udziału w krwawym planie, uciekł na pole kukurydzy, gdzie zmienił się w podwójną kukurydzę (xolotl). Gdy jego kryjówka została odkryta, uciekł na pole agawy i zmienił się w podwójną agawę (mexolotl). Jednak i tam został odnaleziony, więc ostatecznie wskoczył do wody. I tak zmienił się w axolotl, co w języku nahuatl oznacza „potwór wodny”.

Akosolotle, zdjęcia autorstwa Emilii Szczepanek

W kulturze azteckiej aksolotl był zwierzęciem boskim, a jednocześnie gastronomicznym rarytasem (niemal ciałem samego boga) oraz źródłem białka dla ówczesnych ludzi. Wśród dań zawierających ten składnik były np. tlapiques (czyli tamales) z aksolotlem. XIX-wieczny El nuevo cocinero mexicano… proponował aksolotla smażonego, duszonego, w sosie chile verde lub podanego w zupie. Aztecy wierzyli też w dobroczynne właściwości lecznicze ambystomy. Medycyna ludowa nie stroniła od maści, naparów i syropów, które rzekomo szczególnie pomagały przy dolegliwościach oddechowych.

Akosolotl, zdjęcia autorstwa Emilii Szczepanek

Aktualnie jest absolutnie zabronione poławianie Ambystoma mexicanum w celach konsumpcyjnych. Niestety jest gatunkiem krytycznie zagrożonym. Przyczyn tego stanu można szukać w działalności człowieka – osuszaniu jezior Kotliny Meksykańskiej (wcześniej aksolotl występował także w Jeziorze Chalco), zanieczyszczeniu akwenów, wpuszczeniu do nich gatunków drapieżnych (karp, tilapia) oraz nielegalnym handlu. W odpowiedzi na tą sytuację prowadzone są rozmaite projekty, mające na celu odratowanie naturalnego środowiska aksolotli. Jednym z nich jest system, bazujący na pływających sztucznych wyspach, na których uprawiane są rośliny (chinampas). Ta metoda uprawy została zaczerpnięta z kultury azteckiej. Dla Azteków był to sposób na powiększenie areału ziemi uprawnej, zwiększenie produkcji żywności, a jednocześnie pozwalał na koegzystencję człowieka i wodnych stworzeń. Propaguje się też restytucję gatunku w laboratoriach i hodowlach domowych.

Akosolotl, zdjęcia autorstwa Emilii Szczepanek

Jeśli wierzyć azteckiej legendzie, ambystoma meksykańska jest zwierzęciem boskim i być może właśnie dlatego tak niezwykłym. Jej zdolności regeneracyjne są szeroko analizowane przez naukowców, żywiących nadzieję, że badania te pozwolą na rozwój medycyny i pomogą w leczeniu człowieka. Miejmy nadzieję, że ten sam człowiek pomoże ambystomie przetrwać i ponownie nauczy się żyć z nią w harmonii.

Monika Żukiewicz-Korolczuk

Przyczynkiem do napisania tego tekstu był artykuł Emilii Szczepanek w Magazynie Akwarium. Dziękuję autorce za udostępnienie zdjęć do powyższego tekstu.

Bibliografia:

Ajolote, praca zbiorowa, México 2019,
https://www.cndh.org.mx/sites/default/files/doc/Programas/Indigenas/Libros/ajolote_esp.pdf, [dostęp z dnia 08/01/2021].

Ajolote mexicano, criatura súper dotada,
https://www.gob.mx/semarnat/articulos/ajolote-mexicano-criatura-super-dotada ,
[dostęp z dnia 08/01/2021].

Aksolotl, (w:) Wielka ilustrowana encyklopedia powszechna, pod red. M. A. Krąpiec, t. XXIII/I, Warszawa 1997, s. 115.

Barros C. y Buenrostro M., Axolotiada. Honrando al ajolote, un exquisito manjar
mexicano, https://lossaboresdemexico.com/axolotiada-ajolote/, [dostęp z dnia
08/01/2021].

Chinampas de Ciudad de México fueron reconocidas como Sistema de Patrimonio
Agrícola de Importancia Global,
http://www.fao.org/americas/noticias/ver/es/c/1118852/, [dostęp z dnia 08/01/2021].

Conoces la leyenda nahua sobre el ajolote, ese dios que está a punto de extinguirse?,
https://matadornetwork.com/es/leyenda-nahua-sobre-el-ajolote-dios-punto-de-
extinguirse/, [dostęp z dnia 08/01/2021].

de la Rosa Hilario N., Tlapique: un tamal distinto,
https://www.eluniversal.com.mx/articulo/menu/2016/03/6/tlapique-un-tamal-distinto,
[dostęp z dnia 08/01/2021].

Galván Rivera M., Diccionario de cocina; o, El nuevo cocinero mexicano en forma
de diccionario, México 1845, s. 13,
https://archive.org/details/bub_gb_NdQqAAAAYAAJ/page/n19/mode/2up, [dostęp
z dnia 08/01/2021].

Grześków B., Przekształcenie aksolotla w ambystlomę, http://www.akwa-
mania.mud.pl/archiwum/a101-102/a101-102,10.html, [dostęp z dnia 08/01/2021].

Kodeks Borgia, https://digi.vatlib.it/view/MSS_Borg.mess.1, [dostęp z dnia
08/01/2021].

Norma Oficial Mexicana NOM-059-SEMARNAT-2010, Protección ambiental –
Especies nativas de México de flora y fauna silvestres-Categorías de riesgo y
especificaciones para su inclusión, exclusión o cambio-Lista de especies en riesgo,
https://www.dof.gob.mx/normasOficiales/4254/semarnat/semarnat.htm , [dostęp z
dnia 08/01/2021].

Nuestros antepasados comían ajolotes, pero ¿cuál era su sabor?,
https://heraldodemexico.com.mx/gastrolab/2020/2/28/nuestros-antepasados-comian-
ajolotes-pero-cual-era-su-sabor-156301.html, [dostęp z dnia 08/01/2021].

Szczepanek E., Aksolotle, moja miłość, Magazyn Akwarium 6/2020 (184), s. 82-92.