Mapucze w walce o swoje ziemie, tożsamość oraz niezależność od Chile na przestrzeni lat

Lud Mapucze, zamieszkujący tereny południowego Chile i Argentyny, do dziś zachowuje odrębność kulturową od narodu chilijskiego. Choć ta społeczność nie jest duża, nieprzerwanie od momentu całkowitej utraty autonomii walczy przeciwko dyskryminacji, przemocy, polityce terytorialnej i administracyjnej. Starcia te stały się jednym z ważniejszych wyzwań władz państwa oraz społeczeństwa chilijskiego. Przełom lat 80.-90. XX w. to okres, w którym na terytorium Ameryki Łacińskiej wyłoniły się nowe ruchy społeczne, w tym latynoamerykański ruch indiański stworzony przez ludność autochtoniczną¹. Od tego momentu w Chile miało miejsce wiele zmian strukturalnych i instytucjonalnych, których celem była poprawa bytu tubylców oraz załagodzenie konfliktu na płaszczyźnie etnicznej. Jak wyglądała polityka państwa wobec mniejszości etnicznych? Jakie były i nadal są żądania Mapuczów względem narodu chilijskiego? Jakie jest źródło konfliktu pomiędzy tymi dwoma podmiotami? W celu odpowiedzi na te pytania, warto przyjrzeć się historii Mapuczów oraz polityce jaką prowadzi Chile w tym aspekcie na przestrzeni lat.

Długo po tym, jak Hiszpanie rozpoczęli podbój oraz budowanie osad na terenie Nowego Świata, na południu dzisiejszego Chile i Argentyny zamieszkiwał lud Mapuczów, nazwany przez Hiszpanów Araukanami. Jednak to właśnie słowo Mapuche odzwierciedla istotę kultury i cechy charakterystyczne tej społeczności. Według ich tradycji Mapu oznacza wszechświat, czyli wszystko to, co nas otacza; che to jeden z elementów natury, który posiada wiedzę (rakizuam), zdolność myślenia i rozumowania, a także jest odpowiedzialny za decydowanie, czy coś jest dobre czy złe. Silny związek z przyrodą odzwierciedla również to, co sami Mapucze mówią o swojej kulturze. Jest ona bowiem odpowiedzią na wymagania, jakie stawia natura².

Wieki XVII i XVIII to najważniejszy etap, w którym Mapucze organizowali się jako społeczność, oraz ustanawiali własne prawa i normy. Układ, który utrzymywał się przez stulecia, pozwalał na to, by mało zhierarchizowana grupa zachowywała równowagę i żyła w harmonii. Do dobrobytu przyczyniły się między innymi produkcja charakterystycznych wyrobów włókienniczych oraz kultywowanie umiłowanych przez społeczność Mapucze ziem (Wallmapu). Przywiązanie do ziemi i związanej z nią przeszłości jest bowiem jednym z ważniejszych problemów międzykulturowych. Dzięki ich silnej telluryczności kolonizatorzy hiszpańscy nigdy nie zdołali przełamać oporu Indian i zająć tych terenów, podobnie jak lata wcześniej nie udało się to Inkom. Znacznie mniejszy wpływ naporu kolonizatorskiego sprawił, iż tożsamość Mapuczów różni się od innych grup autochtonicznych w regionie Ameryki Łacińskiej. Przez stulecia żyli pod dostatkiem na swoich ziemiach bez żadnych wpływów z zewnątrz. Ich naturalną granicę z ziemiami kolonizatorów stanowiła rzeka Bío Bío. Została ona oficjalnie uznana na mocy porozumienia między Mapuczami i Królestwem Hiszpanii w mieście Quilín w 1641 roku. Co więcej, po raz pierwszy nazwano lud Mapucze narodem (nación). Wspomniana granica była nieprzekraczalna aż do wyjawienia się nowych narodów – chilijskiego i argentyńskiego. To wtedy społeczność Mapuczów bezpowrotnie straciła autonomię³.

Wydarzeniem przełomowym w historii Mapuczów, które sprawiło, że ich terytorium zostało przyłączone do nowej republiki, a sama społeczność zepchnięta na społeczny margines, była pacyfikacja Araukanii. Po odzyskaniu niepodległości przez Chile w 1818 roku sytuacja w centralnej części kraju znacznie różniła się od tej na Południu. W tym czasie jednym z głównych priorytetów rządu chilijskiego była okupacja i zasiedlenie terenów zwanych Araukanią. W 1861 roku zaproponowano plan pacyfikacji, który polegał na postawieniu linii fortyfikacyjnej na rzece Malleco i modyfikacji granicy na rzece Bío Bío. Ta decyzja doprowadziła do okupowania terytoriów Mapuczów⁴. Ponadto państwo chilijskie zaczęło czerpać bardzo duże zyski z tych terenów, nie dając autochtonom nic w zamian. W takich okolicznościach rozpoczął się konflikt pomiędzy państwem chilijskim a Mapuczami, który – w bardziej lub mniej intensywnym stopniu – trwa do dziś. Jego wynikiem są przede wszystkim takie działania państwa, których ofiarami są ludzie pochodzący ze wspólnoty Araukanów. Chodzi przede wszystkim o: łamanie praw człowieka, pozbawianie ziem, przemoc, dyskryminację czy przymusową akulturację.

Efektem polityki redukcyjnej była nie tylko skrajna bieda, poniżenie, przemoc, ale również działalność akulturacyjna, wykształcanie nowego poczucia tożsamości narodowej. Oficjalnie i konstytucyjnie Mapucze przestali być uznawani jako mniejszość narodowa, a ten kto identyfikował się z ludnością tubylczą był społecznie piętnowany. Już na początku dwudziestego wieku członkowie tej ludności organizowali się w różne ugrupowania, aby nie tylko walczyć o swoje prawa do ziem, ale również o prawa do ludzkiego traktowania. Pojawiające się partie wywodziły się z różnych ideologii, przybrały jednak taki sam cel – odzyskać zajęte ziemie i chronić swoją kulturę. Mapucze zaczęli odgrywać pewną rolę na chilijskiej scenie politycznej. Jak więc wyglądała działalność rządu Chile na przestrzeni lat?

Podczas prezydentury Salvadora Allende (1970-1973), przyjmującego lewicowy program gospodarczy, została wprowadzona reforma rolna (reforma agraria). Wraz z tą zmianą, mającej na celu nacjonalizację wszelkich bogactw naturalnych państwa, rząd wywłaszczył tysiące majątków i doprowadził do ogromnej zapaści ekonomicznej kraju. W roku 1973 roku przewrót wojskowy sprawił, że miejsce reżimu komunistycznego zajął reżim militarny Augusto Pinocheta. Lata od 1973 do 1989 to czas neoliberalnej polityki ekonomicznej. W latach 80. zarówno w Chile, jak i w innych państwach Ameryki Łacińskiej miały miejsce przemiany cywilizacyjno-kulturowe, które zbiegły się w czasie z przejściem ze starego systemu politycznego do demokracji⁵.

O ile demokracja w Europie oznaczała między innymi nową politykę wobec mniejszości narodowych, zapewnienie wolności i uwzględnienie głosu narodu, o tyle w Chile wykluczone społecznie grupy, w tym Mapucze, zostały odsunięte od współtworzenia nowego porządku w państwie. Nowy szef państwa, Patricio Aylwin, pochylił się, co prawda, nad problemem Mapuczów tworząc Nową Politykę Indiańską (Política Indígena de Nuevo). Jego celem było zbudowanie nowego fundamentu, wzajemnego zaufania, polepszenia stosunków i współpracy pomiędzy mniejszościami etnicznymi a resztą państwa. Uważa się jednak, iż z biegiem czasu jego działania nie przyniosły oczekiwanych zmian.

Niemniej jednak w 1992 roku powstało Nowe Prawo Tubylcze (la Ley Indigena), co doprowadziło z kolei do utworzenia nowych inicjatyw skupionych na odzyskaniu godnego życia przez Indian. Jednak to, na czym także zależało mniejszościom etnicznym, było i jest dalej spłaceniem długu historycznego⁶. Owe żądania względem rządu budziły konflikty społeczno-ekonomiczne. Roszczenia wobec własnego terytorium nie były bowiem wygodne dla wielkich korporacji, które wraz z rozwojem kapitalizmu chciały eksploatować bogactwa naturalne, nie dając nic w zamian poza ich wyniszczaniem. Aktualnie zarzuty ze strony Mapuczów kierowane są głównie w stronę zarówno międzynarodowych koncernów, jak i rządu, który na takie działania pozwala i je wspiera. W filmie dokumentalnym pod tytułem The Voice of Mapuche ⁷.

Jak już wspomniano, Mapucze żądają od państwa chilijskiego przede wszystkim spłaty długu historycznego, obrony ziemi oraz możliwości zachowania własnego języka. Biorąc pod uwagę to, że rząd nie podszedł demokratycznie do sytuacji mniejszości etnonarodowych, społeczność Mapuczów wciąż ma wiele wymagań. Państwo nie tylko doprowadziło do dyskryminacji, przemocy, nieuznania ich odrębności kulturowej, ale również do łamania praw, zatajania praw historycznych, nie wywiązywało się także z umów międzynarodowych. Ponadto Mapucze zarzucają państwu eksploatację ich dóbr naturalnych. Aktualna sytuacja Mapuczów nie zmienia się na lepsze, przez co organizowanych jest coraz więcej protestów, strajków, ataków na policję. Aby załagodzić konflikt, potrzebne byłoby więc wprowadzenie zmian społeczno-politycznych, dzięki którym rząd mógłby zyskać zaufanie mniejszości narodowych, a także zagwarantować im częściową autonomię i uznać ich odmienność etniczną oraz dziedzictwo kulturowe.

Zuzanna Pajorska